Jak rozpoznać manipulację językową?

W piątek, 22 listopada 2019 roku odbyło się drugie spotkanie Międzywydziałowego Koła Językoznawstwa Synchronicznego w tym roku akademickim. Gościliśmy panią prof. Elżbietę Wierzbicką-Piotrowską, która wygłosiła wykład i przeprowadziła krótkie warsztaty dla licznie zgromadzonych w sali słuchaczy.

By właściwie określić miejsce manipulacji pośród różnych technik perswazyjnych, prof. Wierzbicka-Piotrowska przywołała podział Mirosława Korolki. Wyodrębnił on trzy typy działań perswazyjnych:

1. przekonywanie (nadawca chce przekazać ważny w swoim mniemaniu komunikat, do którego jest przekonany. Z taką sytuacją mamy do czynienia w nauce),
2. nakłanianie (nadawca skłania odbiorców do przyjęcia tezy, do której sam nie jest do końca przekonany. Z nakłanianiem zetkniemy się w reklamach, propagandzie i dydaktyce),
3. pobudzanie (ani nadawca, ani odbiorca nie są przekonani do danej tezy. Ten typ perswazji można dostrzec w akcjach politycznych i społecznych).

Z pewnością zaskoczeniem dla wielu było umieszczenie przez badacza dydaktyki razem z reklamą i propagandą. Nauczyciele niekoniecznie muszą być jednak przekonani co do konieczności nauczania określonych kwestii – ich zadaniem jest przygotowanie uczniów według wytycznych podstawy programowej. Widać to na przykład w tytułach wypracowań: „Mój najpiękniejszy dzień w życiu” bądź „Wokulski bohaterem pozytywnym”, a także w nazwach epok literackich (dodatnio nacechowane słowa oświecenie, renesans i pozytywizm, negatywnie – średniowiecze).

W praktyce trudno o taką dziedzinę życia, w której nie spotkamy się z manipulacją. Z czego wynika ta powszechność? Być może z samej istoty języka. W końcu Karl Popper zwrócił uwagę na to, że język jest przede wszystkim systemem argumentacyjnym nieodzwierciedlającym obiektywnie rzeczywistości. Każde słowo czy zdanie stanowi już więc komunikat naznaczony określonym punktem widzenia.

 

Jak definiuje się manipulację?

Jeszcze nie tak dawno w Słowniku języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego manipulację definiowano jako czynność stricte fizyczną: „czynność wykonywana ręcznie, zwłaszcza czynność precyzyjna, wymagająca zręczności i umiejętności”. Manipulować można było więc zarówno zamkiem, jak i wagą.

Wielki słownik języka polskiego pod redakcją Piotra Żmigrodzkiego rozróżnia przede wszystkim dwa rodzaje manipulacji: faktami i ludźmi. Pierwotne znaczenie odnoszące się do działań manualnych zostało podane jako trzecie, co pokazuje, że nastąpiło znaczące przesunięcie semantyczne.

A co ze związkiem manipulacji z językiem? Na to, że odbywa się ona w materiale właśnie językowym, zwróciła uwagę Urszula Żydek-Bednarczuk[1]. Zauważyła również, że efekt manipulacji jest niekorzystny dla odbiorcy. To spostrzeżenie warto przemyśleć. W końcu jeśli ktoś zachęca nas za pomocą różnych środków językowych do zakupu określonej rzeczy, to czy zawsze wiąże się to z naszą stratą?

Jerzy Bralczyk[2] zaś w swojej definicji manipulacji podkreślił nierównorzędność nadawcy i odbiorcy – ten pierwszy według badacza ma zawsze przewagę. Od wyjaśnień oceniających tę czynność z punktu widzenia etyki odcina się Marek Tokarz[3]. Uznał po prostu manipulację za chwyty komunikacyjne, w których stosuje się bodźce obliczone na reakcje nie całkiem świadome (lub całkowicie nieświadome).

Wśród cech manipulacji i okoliczności jej sprzyjających można zatem wyróżnić:

1. działanie językowe będące częścią aktu komunikacji,
2. działanie nieuczciwe,
3. nierówność uczestników aktu mowy,
4. instrumentalne traktowanie odbiorcy,
5. symboliczność języka, a nie jego mimetyczność względem rzeczywistości.

 

Manipulacja – środki językowe i zasady perswazji

Prof. Wierzbicka-Piotrowska szczegółowo omówiła także środki językowe charakterystyczne dla manipulacji:

• słownictwo nacechowane pozytywnie lub negatywnie,
• zaimki my, nasz i lm. czasowników,
• zaimki upowszechniające (np. każdy, wszyscy)
• zdania z wbudowaną tezą,
• pytanie retoryczne,
• wypowiedzenia tak zbudowane, że nie da się im zaprzeczyć (np. Chyba pan nie zaprzeczy, że…)
• komplementy pod adresem odbiorcy,
• stosowanie sylogizmów niepoprawnie zbudowanych (przykład sylogizmu poprawnie zbudowanego: jeżeli każdy prostokąt jest czworokątem, a każdy kwadrat jest prostokątem, to każdy kwadrat jest czworokątem),
• wykorzystywanie stereotypów językowych,
• używanie słów w znaczeniu niezgodnym z kontekstem.

 

Jeśli chodzi zaś o zasady perswazji, związane przecież silnie z manipulacją, to zaliczają się do nich:

• zasada sympatii (jeśli ktoś odwołuje się do czegoś, co lubimy, to łatwiej nam ulec jego wpływowi),
• zasada społecznego dowodu słuszności (jeśli wszyscy coś robią albo mają określony pogląd, to jest to słuszne),
• zasada autorytetu (odwołanie się do powszechnie aprobowanych wzorów),
• zasada konsekwencji (jeśli ktoś powie zdanie X, a później mu zaprzeczy, to traci wiarygodność),
• zasada wzajemności (wykorzystywana w kampaniach reklamowych – zobligowanie do odwzajemnienia),
• zasada limitu (np. wskazywanie na ograniczenie czasowe promocji),
• zasada spełnionych oczekiwań (odczytywanie oczekiwań odbiorców i kształtowanie według nich wypowiedzi).

Po dokładnym przedstawieniu tego zjawiska prof. Wierzbicka-Piotrowska przeprowadziła krótkie warsztaty z rozpoznawania elementów manipulacji. Osobom, które nie mogły pojawić się na spotkaniu, polecamy artykuł Teresy Hołówki[4]. Znajdują się tam przykłady analizowanych przez nas zdań wraz z ich omówieniem.

---

[1] Por. U. Żydek-Bednarczuk, Zmiany w zachowaniach komunikacyjnych a problem strategii i manipulacji [w:] P. Krzyżanowski, P. Nowak (red.), Manipulacja w języku, Lublin 2004.

[2] Por. J. Bralczyk, Manipulacja językowa [w:] Z. Bajer, E. Chudziński (red.), Dziennikarstwo i świat mediów, Kraków 2000, s. 244–250.

[3] Por. M. Tokarz, Argumentacja, perswazja, manipulacja, Gdańsk 2006.

[4] T. Hołówka, O logikę usługową i rewizję jej programu, „Edukacja Filozoficzna” 1988, vol. 5.

Reklama